سوزلوكته “سونت اولماماك; نسبي كاريشيك اولماك” كيبي انلاملاره كلن هادرامه كوكوندن توراين موهادرام كلمەسي (چوگولی موهادرامûن) هم جاهيلييه دورينده هم إیسلامي دونمده ياشاميش، هز. پايكامبر هاياته إیكن وايه وفاتيندان سونره موسلومان اولموش، انجاك اونی مومين اولاراك كورمميش كيمسايي إیفاده ايدر. بونه كوره موهادرام، ساهابي وايه تابيي اولدیگی كسين شكيلده بيلينماين كيشي اولوپ رسûل-ي ايكرم دونمينده ياشاديگي إیچين اشاپ اراسينده ير الماسي كركيركن اونی مومين سيفاتييله كورمديگي إیچين ساهابدن ساييلماميشتير.
ساهابه إیله كوروشتوگی إیچين تابيي ساييلماسي مومكونسه ده رسûلولاه دورينده ياشاديگيندان اونون وفاتينين ارديندان دونيايه كلن تابييلردن فاركلي كورولموش، بی سبپله هاديسچيلر تارافيندان ساهابه إیله تابييندن ايري بير نسيل كابول ايديلميشتير. ايبû مûسا ايل-مديني’نين موهادرامûنون ساهابه اراسينده ير الماسي كركتيگي يولونداكي كوروشی إیسه إیتيبار كورمميشتير.
يلك دونملردن إیتيبارن ياپيلان بی تريمله إیلكيلي تاريفلرين اورتاك وزليگي، موهادرامûنون هم جاهيلييه زمانينده هم إیسلام دونمينده ياشاميش و إیسلام’ه كيرميش ساييلماسيدير. إیهتيلاف ايديلن ونملي هوسوسلاردان بيري جاهيلييه دورينين بيتيش و إیسلام دونمينين باشلانكيچ سينيريدير. بير كوروشه كوره جاهيلييه إیلك واهيين كلديگي ٦١٠ ييلينده سونه ايرميش، او تاریختن إیتيبارن إیسلامي دونم باشلاميشتير.
ديگر بير كوروشه كوره إیسه جاهيلييه دونمي مك’نين فذديلمسي و بوتون اراپ ياريماداسينين إیسلام’ه بويون ايگمسييله بيتميشتير (علی ايل-كāري، س. ٥٩٨). موهاديسلر إیكينجی كوروشی ترجیه ايتميش و مك’نين فذيندن ونجه كندي كاوميني ياهوت ديگر كابيللري هنوز إیسلامييت’ي كابول ايتمميش هالده كورنلري موهادرام سايميشتير. نيتكيم موسليم ب. هاكاج، هيجرتن سونره دونيايه كلن يوساير ب. امر ايل-كيندي’يي مك’نين فذيندن ونجه ياشاديگي إیچين موهادرام كابول ايتميشتير.
يهتيلاف ايديلن إیكينجی كونی إیسه هم جاهيليي’ده هم إیسلام دونمينده ياشايان كيشينين موهادرام ساييلابيلمسي إیچين هز. پايكامبر هاياته إیكن إیمان ايتمسينين كركلي اولوپ اولماديگيدير. إیبن كوتايبه بی كيبيلرين رسûلولاه’ين وفاتينين ارديندان، ايبو’ل-فيدا إیبن كسير إیسه هز. پايكامبر ياشاركن إیسلام’ه كيرميش اولمالارينين كرگيندن بحثتيكلري هالده موليفلرين بويوك بير كيسمي هرهانكي بير شارتان سوز ايتمميشتير. هز. پايكامبر’ي كوروپ اونون وفاتيندان سونره إیسلامييت’ي كابول ايدن كيمسه رسûل-ي ايكرم’ين سوهبتينده مومين اولاراك بولونماديگي إیچين ساهابدن ساييلماميش، هم جاهيلييه هم إیسلام دونمينده ياشاماسي سببييله موهادرام اولاراك دگرلنديريلميشتير.
موهادرام كلمەسينه ديل و ايدبييات âليملرييله تاریخچيلر فاركلي انلاملار يوكلميش، ديلجیلر هز. پايكامبر’له كوروشوپ كوروشمم، اونه إینانيپ إینانمامه كونوسونی ديكاته المادان ومرونون ياريسي جاهيلييه دونميند، ياريسي إیسلام دورينده كچن وايه إیكي دونمده ده ايسر ورن شايرلره موهادرام دميشلردير. نيتكيم هر إیكي دونمده ياشاديكلاري و ساهابي اولدیكلاري إیتيفاكله كابول ايديلن لبيد ب. ربيه كا‘ب ب. زوهاير و هاسان ب. سابيت كيبي شاهسييتلري موهادرام كابول ايتميشلردير. تاریخچيلر إیسه هم ايموي هم اباسي دولتلريني كورنلري موهادرام (موهادرامو’د-دولتاين) سايميشتير. ايموي دولتي’نين سون دونمييله اباسي دولتي’نين إیلك ييلارينه يتيشن رو’به ب. اكاج إیله هاماد اجرد كيبي شايرلر بونلارداندير.
هاديس راويسي اولاراك موهادرامûن تابيين نسلينين بويوكلري اراسينده ساييلميشتير. اهمد ب. هانبل تابيينين ڭ فازيلتليلريندن سوز ايدركن الكامه ب. كايس، مسرûك ب. ايجدا‘، ايبû اوسمان اين-نهدي و كايس ب. ايبû هازيم كيبي موهادراملارين اديني سايميشتير. كوتوب-ي سيته إیله إیمام ماليك’ين ايل-موواṭṭاʾي، داريمي’نين ايس-سونن’ي و اهمد ب. هانبل’ين ايل-موسند’ي اوزرينده ياپيلان بير اراشتيرماده بی ايسرلرده كيرك اوچ موهادرام راوينين توپلام ٤٥٤١ ريوايتينين بولوندوگی تسبيت ايديلميش، بونلارين إیچينده ڭ چوك هاديس ناكلدنلرين ايبû وايل شاقīك ب. سلم، ايسود ب. يزيد اين-نهاي، مسرûك ب. ايجدا‘، الكامه ب. كايس و ايبû اوسمان اين-نهدي اولدیگی بليرتيلميشتير.
هاكيم اين-نيسابûري، إیبنو’س-سالاه، نووي، زاينودين ايل-يراكī، إیبن هار ايل-اسكالاني، سويûتي و شمسدين ايس-سهاوي باشته اولماك اوزره هاديس اوسولونه داير ايسر يازانلار موهادرامûنی ايري بير باشلق آلتونده ايله الميش، ايريجه بی كونوده بازي موستاكيل ايسرلر ده يازيلميشتير. موسليم ب. هاكاج’ين گونوموزه اولاشيپ اولاشماديگي بيلينماين و یگرمی موهادرام راوينين ادينه ير وريلن كيتابو’ل-موḫاḍرامين’ي بی كونوده إیلك ايسر اولماليدير.
سيبت إیبنو’ل-امي’نين تẕكيرتو’ṭ-ṭâليبي’ل-موʿالم بي-من يوḳāلی إینهû موḫاḍرام ادلي كيتابي گونوموزه اولاشان ڭ كاپساملي چاليشمه اولوپ بوراده ١٥٥ موهادرام هاكينده بيلكي وريلمكتدير. ابدولاه ب. ابدوراهمان ب. علی ايد-دنوشري’نين ايل-بايان و’ت-تبيين في ẕيكري’ل-موḫاḍرامين ادلي ايسرينده إیسه داهه ونجه كالمه الينميش اوسول كيتاپلارينده كچن إیسيملر تكرارلانماكتادير.
موهادرامûن كونوسونده ڭ كنيش بيلكييي إیبن هار ايل-اسكالاني ايل-يṣâب’سينده ورمكتدير. ساهابايي تسبيت ايتمك ماكسادييله كالمه الينان كيتابين اوچونجی بولومونده كادين و ايركك ١٤٠٠ كادار موهادرامين بييوكرافيسي ير الماكتادير. اوسمان بيلكن، موهادراملارين هاديس إیلميندكي يري ادييله بير يوكسك ليسانس تزي حاضرلاميشتير.
یورم یاپ